آیه «وَقَالَ الرَّسُولُ یا رَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً» فرقان/30 بیانگر شكایت رسول خدا صلیاللهعلیهوآله در روز قیامت به محضر پروردگار است. در تفسیر مجمعالبیان ذیل همین آیه آمده است: منظور از رسول در این آیه محمد صلیاللهعلیهوآله است كه از قوم خود اینگونه شكایت میكند: پروردگارا قوم من این قرآن را مهجور كردند. معنای «اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُوراً» این است كه امت اسلام قرآن را رها كردهاند و به دنبال شنیدن و فهمیدن آن نیستند.1
«هجر» در لغت به معنای «دوری كردن بدنی، زبانی یا قلبی از دیگری»2 است. ولی كلمه «اتخاذ» (به دست آوردن و گرفتن) معنای جدیدی از كلمه «مهجوراً» را القا میكند و بیانگر این نكته است كه قوم رسول اكرم نه تنها قرآن را واننهادهاند و ترك نگفتهاند، بلكه آن را در اختیار گرفته و به آن دست یافتهاند، ولی در اثر عدم درك صحیح و عدم استفاده شایسته و بایسته، قرآن عملاً مهجور و متروك مانده است. بنابراین مهجور كردن قرآن یعنی رویگردانی و دوری از آن؛ در حالی كه مهجور گرفتن قرآن یعنی پرداختن به قرآن بهگونهای كه اگر چه در ظاهر از این رویكردهای مختلف قرآنی بوی توجه و استفاده به مشام میرسد، ولی در حقیقت همه این رویكردها بیگانه با قرآن است.
در مهجور كردن قرآن، شخص به خانه قرآن قدم نمیگذارد، ولی در به مهجوریت گرفتن قرآن، فرد به میهمانی صاحبخانهای فاضل و حكیم نایل شده است، ولی به جای توجه به میزبان و استفاده از محضر وی، گرفتار نقش و نگار در و دیوار خانه شده است.3

مهجوریت قرآن در تلاوت را در دو بخش میتوان بررسی نمود:
1. تلاوت نكردن: دسترسی مردم به قرآن بسیار آسان است، اما با وجود این اندك افرادی در برنامه زندگی خود زمانی را به تلاوت و انس با قرآن اختصاص میدهند و بهرغم تأكید فراوان قرآن و توصیه پیشوایان دین به تلاوت آن، بسیاری از مردم از نعمت تلاوت و آثار ارزشمند آن بیبهرهاند. قرآن كریم میفرماید: «فَاقْرَأُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» مزمل/20؛ آنچه برای شما میسر است، قرآن بخوانید.
2. رعایت نكردن آداب تلاوت: برای آنكه از تلاوت قرآن بهره كافی برده شود و تلاوت قرآن، قاری را به هدف رهنمون شود، باید آداب و شرایط تلاوت و حق تلاوت آن را به بهترین وجه رعایت نمود.

امام صادق علیهالسلام میفرماید: «قاری قرآن به سه چیز نیاز دارد: دلی خاشع، بدنی فارغ، جایی خالی، و چون دل او برای خدا خاشع گردید، شیطان رجیم از او گریزان خواهد شد»4.
برای تلاوت قرآن آداب فراوانی ذكر شده است كه به مهمترین آنها اشاره میشود.
1. تعظیم: پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «قرآن پس از خدای متعال، از هر چیزی برتر است. هر كه قرآن را محترم و بزرگ شمرد، خدا را بزرگ شمرده، و هر كس قرآن را محترم و بزرگ نشمارد، حرمت خداوند را سبك شمرده است»5. اولین شرط حضور در محضر قرآن، بزرگ شمردن، برخورد مؤدبانه و همراه با احترام است.
2. استعاذه: تلاوت قرآن، باید با پناه بردن از شر شیطان آغاز شود. قرآن كریم میفرماید: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ» نحل/98.
3. پاكیزگی: بهرهمندی از قرآن مستلزم پاكیزگی ظاهری و باطنی شامل: تطهیر دهان و زبان، استغفار از گناهان و تطهیر جسم و جان است؛ چراكه قرآن پاك و پاكیزه است و فقط پاكیزگان میتوانند از آن توشه بردارند: «لا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» واقعه/79.
4. ترتیل: قرآن را باید شمرده و همراه با تأمل تلاوت كرد: «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» مزمل/4.
5. تدبر: كتاب خدا باید با تدبر و اندیشه قرائت شود: «كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیكَ مُبَارَكٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتهِ» ص/29؛ «أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» محمد/24.
6. ادای حق تلاوت: تلاوتكننده هر ایهای باید حق تلاوت آن را بهجا آورد: «الَّذِینَ آتَینَاهُمُ الْكِتَابَ یتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولَئِكَ یؤْمِنُونَ بِهِ» بقره/121.
امام صادق علیهالسلام درباره حق تلاوت آیت میفرماید: آیت آن را با دقت بخوانند، حقایق آن را درك كنند و به احكام آن عمل نمایند، به وعدههای آن امیدوار، و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستانهای آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند. به خدا قسم منظور از حفظ كردن آیت و خواندن حروف و تلاوت سورهها، یاد گرفتن اعشار و اخماس6 آن نیست».7

سخن گفتن و گوش نسپردن به آیت خدا در هنگام تلاوت قرآن از واقعیتهای تلخ در میان مسلمانان میباشد. این در حالی است كه خداوند متعال از هرگونه سخن گفتن در وقت تلاوت نهی فرموده است: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ» أعراف/204؛ هنگامی كه قرآن خوانده میشود، بدان گوش فرا دهید و خاموش باشید، شاید مشمول رحمت خدا شوید.
پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «از شنونده قرآن شر دنیا رفع گردد، و از خواننده قرآن، گرفتاری آخرت دور گردد، و كسی كه یك آیه قرآن گوش دهد، برای او بهتر است از كوه «ثبیر»8 كه از طلا باشد»9.

همزمان با نزول آیت نورانی قرآن، اسلامباوران آغازین با سرمشق قرار دادن دستورالعملهای رسول گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله اشتیاق فوقالعادهای به حفظ قرآن از خود نشان دادند. حافظان قرآن كریم از سوی پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله همواره تشویق میشدند و در جامعه نیز از جایگاه بلندی برخوردار بودند. آنان تنها به حفظ آیت اكتفا نكردند و عمل به آیت را سرلوحه برنامه زندگی خود قرار داده بودند. بدین جهت هر یك از حافظان قرآن مبلغی توانا و اسلامشناسی برجسته به شمار میآمد.
در روآیاتی كه از پیامبر اكرم صلیاللهعلیهوآله نقل شده است، حفظ قرآن بسیار مورد توجه قرار گرفته و برای آن ثواب و فضیلت فراوانی ذكر شده است. آن حضرت در برخی روآیات فرمودهاند: «عدد و درجههای بهشت، به عدد ایههای قرآن است، و كسی كه همدم قرآن است، چون وارد بهشت شود به او گفته میشود: بالا برو و بخوان، كه برای هر ایهای درجهای است، و بدین ترتیب بالاتر از درجه حافظ قرآن درجهای نیست»10. در كشور ما اگرچه پس از انقلاب اسلامی گامهای مؤثری در جهت ترویج فرهنگ حفظ برداشته شده است ولی با این همه، در صدر بسیار ضعیفی از هموطنان ما مفتخر به حفظ آیت الهی شدهاند و هنوز سیاستگذاری نسبت به تشویق حفظ قرآن در مراكز علمی و آموزشی به ویژه در آموزش و پرورش جایگاهی ندارد.

اگر مؤمنان راستین و پرهیزكاران واقعی، تلاوت را با تدبر همراه سازند، از سفره رنگین الهی بهرهمند شوند. حضرت علی علیهالسلام اشتیاق آنان را چنین توصیف میفرماید: «پرهیزكاران در شب برپا ایستاده، مشغول نمازند. قرآن را جزءجزء و با تفكر و اندیشه میخوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروی درد خود را مییابند و هرگاه به ایهای میرسند كه ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن میسپارند، و گویا صدای بر هم خوردن شعلههای آتش، در گوششان طنینافكن است»11.
قرآن كتاب تدبر است و اكتفا به تلاوت بدون تدبر، نمیتواند انسان را به اهداف قرآن رهنمون شود. اساساً قرآن كریم برای تدبر نازل شده است: «كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیكَ مُبَارَكٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتهِ» ص/29؛ این كتابی است پر بركت كه بر تو نازل كردهایم تا در آیت آن تدبر كنند».
قرآن، كسانی را كه در آیت خدا تدبر نمیكنند، مورد سرزنش قرار میدهد و میفرماید: «أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا محمد/24؛ ایا آنها در قرآن تدبر نمیكنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!»
توجه بیش از حد به الفاظ و عبارات قرآن، تلاش برای به پایان رسانیدن سورههای قرآن، عدم اهتمام به درك آموزههای قرآن در هنگام تلاوت و بیتوجهی به ترویج فرهنگ تدبر در مراكز علمی و آموزشی، از نمونههای آشكار مهجوریت تدبر در قرآن میباشد.

انجام هر عملی نیازمند شناخت آن عمل است و بدون شناخت، دستیابی به عمل، یا ممكن نیست یا كوركورانه است. قرآن كتاب زندگی و عمل است و قبل از عمل باید آن را شناخت. تفسیر قرآن شناخت ما را به آیت الهی افزایش میدهد. با وجود این رویكرد عوام و خواص به تفسیر قرآن در عصر حاضر، چندان رضایتبخش نبوده است.
اگر نگاهی به جامعه علمی امروز بیفكنیم، خواهیم دید كه هرچند تشكیل كلاسهای تفسیر در برخی از مراكز علمی و برگزاری مسابقات تفسیر در سالهای اخیر، گامی هرچند كوچك در ترویج فرهنگ تفسیر قرآن به شمار میاید، ولی با این مقدار تلاشهای اندك، به یقین نمیتوان از قرآن مهجوریتزدایی نمود.

تمام مراحل و مراتب ارتباط با قران اعم از آموزش قرائت، تدبر، انس و آشنایی با معارف الهی قرآن، مقدمهای برای عمل كردن است. اگر قرآن در عمل و رفتار و گفتار و شخصیت انسان و جامعه تجلی نیابد و ظهور و بروز پیدا نكند، هرگز به قرآنی شدن انسان و جامعه نخواهد انجامید. عمل به قرآن است كه جانها را منقلب میكند و جوامع را تعالی میبخشد. به قول اقبال لاهوری:
نقش قرآن چون كه در عالم نشست
نقشههای پاپ و كاهن را شكست
فاش گویم آنچه در دل مضمر است
این كتابی نیست چیز دیگر است
چون كه در جان رفت، جان دیگر شود
جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود
از این رو، اكتفا به آموزش، تعلیم و قرائت، تدبر و شناخت مفاهیم قرآنی و برگزاری جشنواره و نمایشگاهها، فقط میتواند ظاهر و نام قرآن را از مهجوریت و غربت برهاند؛ در حالی كه مهجوریت و غربت اصلی، عمل نكردن و اجرا نشدن فرامین و اهداف قرآنی در عمل و رفتار مردم و متن جامعه است.
مقام معظم رهبری حضرت ایتالله خامنهای انزوای قرآن را چنین توصیف مینماید:
«از وقتی كه قدرتهای مسلط بر جوامع اسلامی از ارزشهای اسلامی، تهیدست و بیگانه شدند و قرآن را كه ناطق به حق و فرقان حق و باطل بود، مزاحم خود یافتند، تلاش برای بیرون راندن كلام خدا از صحنه زندگی آغاز شد و به دنبال آن جدایی از این زندگی اجتماعی و تفكیك دنیا از آخرت و تقابل دینداران واقعی با دنیاطلبان قدرتمند به وجود آمد، اسلام از منصب اداره عرصههای زندگی جوامع مسلمان پایین كشیده شد و به مساجد و معابد و خانهها و كنج دلها اختصاص یافت و جدایی خسارتبار بلند مدت دین از زندگی پدید آمد.
امروز نگاهی به صحنه زندگی مسلمانان بیفكنید، ببینید قرآن در كجاست؟ در دستگاههای حكومت؟ در نظامهای اقتصادی؟ در تنظیم روابط و مناسبات مردم با یكدیگر؟ در مدرسهها و دانشگاهها؟ در سیاست خارجی و روابط با دولتها؟ در تقسیم ثروتهای ملی میان قشرهای مردم؟ در خلق و خوی مدیران جوامع اسلامی و همه قشرهای ملتها كه كم یا بیش از آنان تأثیر میپذیرند؟ در رفتار فردی حكام اسلامی؟ در روابط زن و مرد؟ در خوراك و پوشاك؟ در كدام جلوه اصلی زندگی؟ در كاخها؟ در سپردهها و اندوختههای بانكی؟ در معاشرتها؟ در كجای حركت عمومی و اجتماعی انسانها؟ از این همه میدانهای زندگی، تنها مساجد و مأذنهها و احیاناً برای ریاكاری و مردمفریبی بخش ناچیزی از رادیوها مستثناست. اما ایا قرآن برای همین است؟ سیدجمال صد سال پیش از این میگریست. میگریاند كه قرآن مخصوص هدیه دادن و زینت كردن و خواندن بر مقبرهها و نهادن بر طاقچههاست، در این صد سال چه تغییر حاصل شده است؟ ایا وضع قرآن برای امت نگرانكننده نیست؟»12
قرآن كریم هدف از نزول خود را عمل به فرامین و دستورهای آن میداند و از مخاطب خویش انتظار پیروی دارد: «وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ» أنعام/155.
امید است این سخن امام علی علیهالسلام را همواره آویزه گوشمان قرار دهیم كه در واپسین لحظههای زندگی خود فرمود: «الله، الله فی القرآن، لایسبقكم بالعمل به غیركم؛ بترسید از خدا، بترسید از خدا درباره قرآن، مبادا دیگران در عمل به آن از شما پیشی گیرند!»